قاموس قرآن (کتاب)

کتاب «قاموس قرآن» تألیف سید علی اکبر قرشی است و به نوعی، فرهنگ واژه های قرآن محسوب می شود. مى‌توان گفت این کتاب در تبيين و تفسير واژگان قرآن كريم به لحاظ گزيده گويى و بيان روان و استوار، اكنون از مراجع و منابع قرآن پژوهى در ايران تلقى شده است.

معرفی اجمالی کتاب

«قاموس» راهنماى کلمات قرآنى است که بر اساس حروف الفبایى تنظیم شده، در آن رجوع به اصل و ریشه لغوى کلمات قرآنى، لازم است، از« ابّ» شروع و به «یوم» (یومئذ) ختم مى‌گردد. در این معجم علاوه بر شماره سوره و آیه، حروف مکمّل هر کلمه و دفعات تکرار آن نیز ذکر شده است.

مؤلف در مقدمه مختصر خود بر کتاب مى‌نویسد: «این کتاب تنها درباره لغات قرآن نیست بلکه گذشته از آن در نوبه خود یک کتاب تفسیر و اگر اغراق نباشد یک دایرة المعارف قرآن است. در هر ماده که تشخیص داده شده، آیاتى چند نقل و تفسیر شده است، نقل روایات، شأن نزول و اشاره به بعضى از قضایا و نقل اقوال بزرگان از آن جمله است. به احوال و قضایاى انبیاء از دیدگاه قرآن، نظر شده و نسبت به اقتضاى حال در اکثر موارد به تفصیل سخن گفته شده است. ذیل بعضى از کلمات امثال: آدم، اجل، ارض، بحر، جن، عرش و... بطور مفصل بحث شده است.»

مؤلف معتقد است کلمات قرآن با حذف مکررات و مشتقات حدود ۱۸۶۰ کلمه است، در این کتاب همه کلمات فوق یکى یکى بررسى شده است. ایشان در توضیح برخى کلمات به معنى لغوى اکتفا ننموده و براى بسیارى از کلمات، تفاسیر و توضیحات لغوى، ادبى، علمى، اجتماعى و تاریخى ذکر نموده است. این توضیحات تقریبا براى تمام اعلام قرآن آورده شده است، و به ترتیب به پاره‌اى از موضوعات قرآن پژوهى نیز پرداخته است. شیوه نقد را در معانى لغوى، مباحث علمى و دیگر قسمت‌ها نیز، پیشى گرفته و با استدلال مطالب خود را مطرح مى‌نماید، مانند ماده «ابّ» و «ابد» و یا بحث علمى ماده «بحر».

بخش‌های کتاب

کتاب حاضر در ۷ جلد به چاپ رسیده است. کلمات قرآنى زیر ماده یا ریشه هر کلمه وارد شده است، و بخشى از آیه قرآنى که در بردارنده آن کلمه است، در زیر کلمه درج گردیده است. در برابر هر یک از لغات قرآنى، معناى فارسى آن را آورده به ترجمه آیات نیز پرداخته است.

و با توجه به تخصصى شدن تألیفات و اینکه مطالب لغوى، شأن نزول، تاریخى، تفسیرى و علمى در این کتاب کنار هم آورده شده، به نظر مى‌رسد تفکیک آنها با عنوانهاى مشخص و گویا، کمک شایانى به پژوهشگران خواهد نمود.

مؤلف براى هر لغت، ریشه و ماده آن را ذکر کرده، آیات را بیان داشته و ترجمه مى‌کند، امّا در بقیه مشتقات فقط برخى آیات آنها را آورده، معنا نموده و توضیح داده است و خود کلمات مشتق شده از آن ماده را قبل از آیه، ثبت نکرده است. بدیهى است که ثبت مشتقات دیگر، پژوهشگران را در دستیابى به آیات و معانى و توضیحات آن، یارى مى‌نماید.

درباره اینکه کلمه مورد بحث چند بار در قرآن آمده و مواردى که راجع به آنها بحثى انجام نمى‌گیرد، کدامند، روش ثابتى در پیش گرفته نشده است، به نظر مى‌آید اشاره به تعداد استعمال کلمه در قرآن و ذکر آدرس مواردى که بحثى از آنها نمى‌شود، پژوهشگر را از مراجعه به معجم‌هاى لغوى قرآنى دیگر بى‌نیاز مى‌کند.

انگیزه نگارش

مؤلف در مصاحبه با مجله بینات انگیزه خود را چنین بیان مى‌کند: «من در نوشتن «قاموس قرآن» دو فکر اساسى داشتم: یکى این که احساس کردم بر طبق آیه شریفه ۱۲ سوره یس: «إِنَّا نَحْنُ نُحْيِي الْمَوْتَىٰ وَنَكْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَكُلَّ شَيْءٍ أَحْصَيْنَاهُ فِي إِمَامٍ مُبِينٍ»؛ اگر یک اثر بعد از خود بگذارم، بهتر خواهد بود. اثر مالى نداشتم، قهرا گفتم: باید یک اثر دینى داشته باشم. آن وقت فکر کردم، دیدم کتاب‌هایى که نوشته مى‌شود، باید رواج هم داشته باشد. این‌ها بعد از مدتى، بازنشسته مى‌شوند و در قفسه‌ها قرار مى‌گیرند. گفتم: کتابى بنویسم که پیرامون یک کتاب جاویدان باشد، که این‌ها از برکت آن، همیشه بمانند. به نظرم آمد، همین قاموس قرآن را بنویسم.»

ارزش کتاب

مؤلف محترم در جواب سؤالى که در مجله بینات از ایشان درباره امتیاز «قاموس قرآن» نسبت به واژه‌نامه‌هاى دیگر، شده است جواب داده‌اند: «مسأله این است که یک دفعه آن را با مفردات راغب مقایسه بکنیم، مفردات راغب فقط به قسمت لغات پرداخته است و به قسمت‌هاى دیگر نپرداخته است و خیلى هم موجز است. در اینجا (قاموس قرآن) اولا دقت شده است که الفاظ و کلمات از لغت‌هاى معتبر ترجمه و نوشته شود، آن وقت تقریبا مى‌شود گفت: خودش هم یک تفسیر موضوعى مختصر است، یک دائرة المعارف مختصر براى قرآن که انسان بتواند هر کلمه‌اى در آن را که احتیاج به مطالعه داشته باشد، پیدا کند. در آن‌جا (قاموس قرآن) نوعا اقوال مختلف هم نقل شده است. تقریبا امتیازش این‌هاست.»

وضعیت نشر

«قاموس قرآن» از تاریخ اتمام تألیف (اردیبهشت ۱۳۵۴ ش) توسط دارالکتب الاسلامیة در تهران، چاپ و منتشر گردید و تا سال ۱۳۷۴ ش بیش از ده بار تجدید چاپ گردیده است.

«قاموس» با هفت جلد در ۳ مجلد با مقدمه‌اى کوتاه از مؤلف ارائه شده است، هر صفحه آن به دو ستون مساوى تقسیم و مطالب در آن نوشته شده است. آیات قرآن با خطى متمایز از متن و نام سوره و شماره آیات کاملا قابل تشخیص از متن اصلى است. در انتهاى جلد آخر، مؤلف محترم اجمالى از شرح حال و آثار قلمى خویش را به همراه تشکر از ناشر به تحریر درآورده‌اند.

متن کتاب

قاموس قرآن

منابع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع التفاسیر ۲ [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی، معرفی "قاموس قرآن".